نگاهی دوباره به شاهکار هزار ساله ابن هیثم در سال جهانی نور
جیم الخلیلی
زندگی بزرگ‌ترین فیزیک‌دان قرون وسطا به اندازه اکتشافات حیرت‌آورش، غیرعادی بود. یک دهه را در زندان گذراند و در مقطعی از زندگی برای رهایی از تنگنا احتمالا خودش را به دیوانگی زد. ابو علی حسن ابن هیثم («الهازن» (Alhazen) به لاتین) سال ۹۶۵ میلادی در بصره به دنیا آمد. بزرگ‌ترین و مشهورترین اثر او کتاب ۷ جلدی نور (المناظر) است که بیش از ۶۰۰ سال چه درشرق و چه در غرب، بر اندیشه حاکم بر طیف وسیعی از رشته‌ها از ادراک دیداری تا ماهیت «ژرف‌نمایی» (پرسپکتیو) در هنر قرون وسطا، اثری عظیم به جا گذاشت. بسیاری از دانشوران و همه‌چیزدانان اروپایی از رابرت گروستست (R.Grosseteste)، فیلسوف، الهی‌دان و دانشمند انگلیسی، و لئوناردو داوینچی تا گالیله، رنه دکارت، یوهانس کپلر و آیزاک نیوتن، وامدار او بودند. در واقع کتاب نور ابن هیثم از حیث اثرگذاری در ردیف اثری از نیوتن قرار دارد که ۷۰۰ سال بعد با همین عنوان منتشر شد.
سابقه توجه به نور به عهد عتیق برمی‌گردد. بابلی‌ها، مصریان و آشوری‌ها، همگی از عدسی‌های صیقل‌خورده از جنس کوارتز استفاده می‌کردند. اصول پایه نور هندسی توسط افلاطون و اقلیدس پی‌ریزی شد که در آنها ایده‌هایی مثل انتشار نور به خط مستقیم و قوانین ساده بازتاب از آینه‌های تخت نیز به چشم می‌خورند. در جهان اسلام قدیمی‌ترین کار جدی در زمینه نور توسط ابویوسف یعقوب بن اسحاق کندی در قرن نهم میلادی انجام شد.
ابن هیثم در جوانی تحصیلات ممتازی را پشت سر گذاشت و از او به عنوان نابغه ریاضیات و علوم یاد می‌شد. او که از وظایف دیوانی‌اش در منصبی حکومتی در امپراطوری اسلامی – که در آن زمان از هند تا اسپانیا امتداد داشت – سرخورده شده بود، به دلیل جنون واقعی یا آنطور که برخی حدس می‌زنند، جنون ساختگی و خودخواسته، از کار اخراج شد…
Nature, Feb. 12, 2015
جیم الخلیلی (Jim Al Khalili)، استاد فیزیک نظری دانشگاه سوری در انگلستان است.